Bài giảng Ngữ văn 9 - Tiết 118: Nghĩa tường minh và hàm ý

Nội dung text: Bài giảng Ngữ văn 9 - Tiết 118: Nghĩa tường minh và hàm ý

1. ? Đọc thuộc khổ thơ thứ ba của bài Sang thu và nêu ý nghĩa của hai câu thơ cuối. Hai câu thơ chứa đựng nhiều tầng nghĩa : + Ý nghĩa tả thực : Sang thu, hàng cây không còn bị bất ngờ, giật mình vì tiếng sấm . + Ý nghĩa ẩn dụ : Con người từng trải bao giờ cũng vững vàng, bình tĩnh hơn trước những tác động bất thướng, những sóng gió của ngoại cảnh, của cuộc đời. => Gửi gắm suy ngẫm, triết lí về con người và cuộc sống
2. I. Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý 1. Ví dụ: SGK, tr. 74. 2. Nhận xét : a. “- Trời ơi, chỉ còn có năm phút !” : + Thông báo thời gian -> nghĩa tường minh. + Kín đáo thể hiện sự nuối tiếc. Anh thanh niên muốn nói thêm rằng: “Tôi rất tiếc vì thời gian gặp gỡ còn quá ít ” -> hàm ý. -> Anh không muốn nói thẳng điều đó có thể vì ngại ngùng, vì muốn che giấu tình cảm của mình. b. “- Ô! Cô còn quên cái khăn mùi soa đây này!” -> Không chứa ẩn ý, mà thể hiện trực tiếp ý muốn nói về việc cô gái quên chiếc khăn. -> nghĩa tường minh
3. I. Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý 1. Ví dụ: SGK, tr. 74. 2. Nhận xét : •Tình huống : Một nhóm bạn có 5 người cùng đi xem phim, trong đó bạn An và Thi chuẩn bị vé cho cả nhóm. Mua rồi. Mua được Mua được ba vé chưa? vé rồi. - > Câu trả lời thứ 2 chứa hàm ý : Đã mua được 3 vé, còn 2 vé chưa mua được.
4. I. Phân biệt nghĩa tường minh và hàm ý 1. Ví dụ: SGK, tr. 74. 2. Nhận xét : a. Lao động là quyền và nghĩa vụ 3. Kết luận : của công dân (Điều 55 – Hiến pháp a. Khái niệm : Ghi nhớ SGK tr. 75 1992) b. Con bé đứng trong bếp nói vọng Lưu ý : Hàm ý dùng khi người nói không thể ra : (không muốn) nói trực tiếp. - Cơm chín rồi. b. Hoàn cảnh sử dụng : Anh cũng không quay lại -Trong văn bản hành chính công vụ : chỉ được (Chiếc lược ngà) tường minh c. Lá vàng rơi trên giấy Trong văn bản nghệ thuật, giao tiếp : có thể Ngoài giời mưa bụi bay dùng hàm ý (Ông đồ) c. Phát hiện, suy diễn hàm ý : cần hợp lí, d. Mẹ thấy con gái nấu cơm bị nhão, dựa trên nghĩa tường minh, trên tình huống liền hỏi : cụ thể - Con nấu cháo đấy à? -> Câu a : Nghĩa tường minh (văn bản hành chính) Câu b, c, d : Nghĩa tường minh + hàm ý (văn bản nghệ thuật, giao tiếp hàng ngày)
5. II. Điều kiện sử dung hàm ý: 1. Ví dụ: SGK- 90. 2. Nhận xét: * Hàm ý của các câu in đậm : +"Con chỉ được ăn ở nhà bữa này nữa thôi” : Sau bữa ăn này con không được ở nhà với thầy mẹ và các em nữa. Mẹ đã bán con. -> Đây là điều đau lòng chị Dậu không thể nói thẳng ra một cách trực tiếp. + “Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài” : Mẹ đã bán con cho nhà cụ Nghị thôn Đoài. * Hàm ý trong câu: “Con sẽ ăn ở nhà cụ Nghị thôn Đoài”, rõ hơn vì cái Tí không hiểu được hàm ý của câu nói thứ nhất -> hỏi mẹ: "Vậy thì bữa sau con ăn ở đâu?". Sự "giãy nảy" và câu nói trong tiếng khóc của Tí "U bán con thật đấy ư?" chứng tỏ Tí đã hiểu ý mẹ. 3. Kết luận: - Để sử dụng một hàm ý ẩn cần có 2 điều kiện: +Người nói (người viết) có ý thức đưa hàm ý vào câu nói. + Người nghe (người đọc) có năng lực giải đoán hàm ý. * Ghi nhớ: SGK- 91
6. III. Luyện tập Bài tập 1/ tr. 75 - Câu "nhà hoạ sĩ tặc lưỡi đứng dậy" cho ta thấy hoạ sĩ cũng chưa muốn chia tay anh thanh niên, cụm từ "tặc lưỡi"giúp ta biết điều ấy. - Thái độ của cô gái: + Mặt đỏ ửng: ngượng ngùng. + Nhận lại chiếc khăn: (không tránh được) + Quay vội đi: quá ngượng -> Qua đó, ta thấy cô gái bối rối đến vụng về vì ngượng. Cô ngượng vì định kín đáo để lại khăn làm kier vật cho anh thanh niên, nhưng anh lại quá thật thà tưởng cô bỏ quên, nên gọi cô để trả lại. Bài tập 2/ tr. 75 “Tuổi già cần nước chè: ở Lào Cai đi sớm quá”. => Hàm ý : Ông hoạ sĩ già chưa kịp uống nước chè đấy.
7. Bài tập 2 / tr. 91 - Em bé dùng hàm ý vì đã có lần (trước đó) nói thẳng rồi mà không có hiệu quả, và vì vậy bực mình. Vả lại lần nói thứ hai này có thêm yếu tố thời gian bức bách (tránh để lâu cơm nhão). - Việc sử dụng hàm ý không thành công vì "anh Sáu vẫn ngồi im", tức là anh tỏ ra không cộng tác (vờ như không nghe, không hiểu). Bài tập thêm Viết đoạn văn khoảng 5 – 7 câu, phân tích nghĩa tường minh và hàm ý của hình ảnh “Đầu súng trăng treo” trong khổ thơ cuối của bài Đồng chí – Chính Hữu.
8. III. Luyện tập : Bài tập thêm Đọc đoạn cuối truyện Bức tranh của em gái tôi : “Mẹ hồi hộp thì thầm vào tai tôi: - Con có nhận ra con không? Tôi giật sững người. Chăng hiểu sao tôi phải bám chặt lấy tay mẹ. Thọat tiên là sự ngỡ ngàng, rối đến hãnh diện, sau đó là xấu hổ. Dưới mắt em tôi, tôi hoàn hảo đến thế kia ư? Tôi nhìn như thôi miên vào dòng chữ đề trên bức tranh: “Anh trai tôi”. Vậy mà dưới“mắt tôi thì - Con đã nhận ra con chưa? – Mẹ vẫn hồi hộp.” (Tạ Duy Anh, Bức tranh của em gái tôi) ? Về hai câu nói của nhân vật người mẹ có những tranh luận khác nhau: + Hai câu nói ấy không chứa hàm ý. + Hai câu nói ấy chứa hàm ý. Hãy nêu ý kiến của em và giải thích rõ vì sao. Hai câu nói có thể không có hàm ý, mà cũng có thể hiểu ra hàm ý của người mẹ muốn nhắc con thái độ cư xử với em gái (dựa vào hoàn cảnh câu chuyên và thái độ của người anh sau khi nghe mẹ hỏi) Lời nói có thể tường minh nhưng người nghe lại hiểu ra hàm ý (và ngược lại), lúc này là tường minh, lúc khác lại là hàm ý ; với người này là tường minh, với người khác lại là hàm ý => cần căn cứ vào cách diễn đạt hàm ý trong tình huống cụ thể.
9. III. Luyện tập Trò chơi Học vui - Vui học ++TròTròchơichơi12::NgheXử lí lờitìnhđoánhuốngý. : aa Một“Lanngườiđến nhàbạnHoamờichơi,em đếnnói chuyệndự sinhmộtnhật,lúcnhưnglâu, Lanembảokhôngphảithểvề nấuđến cơmđược. Hoa(hoặcngướckhôngnhìnmuốnđồngđến)hồ.:Theo em trong trường hợp này nên dùng câu- cóBâyhàmgiờýmớihaymườicâu cógiờnghĩathôi.tường” minh? Em sẽ thể hiện câu đó như -thế> Cònnào?sớm mà, cậu hãy ngồi chơi với tớ một lúc nữa =>b. Nên“Haidùngngườihàmbạný. ngồiVD : Mìnhhọc dướiphải đưagốc mẹcâyđikhếbệnh. Bỗngviện.bạn nữ ngước nhìnb. Trốnglên : báo giờ vào học đã được 10 phút, Hiếu hớt hơ hớt hải xin thầy vào- Ôi,lớpchùm. Thầykhếgiáokianhìnngonđồngquá !hồ rồi nói : Bạn- nam bảo : -HãyCànhdiễncâyđạtcaolờilắmthầy! giáo bằng một câu có nghĩa tường minh và một -câu> Bạncónữhàm: Tớý. rất muốn ăn khế, cậu hái cho tớ chùm khế kia đi ! BạnCâunamtường: Xinminhlỗi,:cànhSao emcâyđicaohọcnênmuộntớ khôngthế? thể hái cho cậu được. Câu chứa hàm ý : Em có biết bây giờ là mấy giờ rồi không?
10. HƯỚNG DẪN TỰ HỌC Ở NHÀ - Học thuộc ghi nhớ, nắm được khái niệm nghĩa tường minh và hàm ý. - Liên hệ thực tế để sử dụng hàm ý một cách hợp lí, hiệu quả khi nói và viết. - Bài tập : a. Viết một đoạn hội thoại ngắn trong đó có câu chứa hàm ý. (Hướng dẫn : Lựa chọn đề tài đoạn hội thoại, trong đó có câu người nói muốn đề nghị, bày tỏ một điều gì đó nhưng lại không diễn đạt bằng từ ngữ trực tiếp.) b. Viết đoạn văn ngắn phân tích nghĩa tường minh và hàm ý của hai câu thơ sau : “Sấm cũng bớt bất ngờ Trên hàng cây đứng tuổi. (Hữu Thỉnh, Sang thu) - Đọc, soạn bài “Ôn tập phần tiếng Việt”